วรรณกรรมพื้นบ้าน

นอกจากนี้ยังมีบทซอทำนองอื่อที่แต่งขึ้นเพื่อบอกเล่าเรื่องราวในวิถีชีวิตของชาวแม่แจ่ม ที่มีการปลูกหอมขาวหอมแดง และกะหล่ำปลีกันอย่างมาก พ่ออิ่นคำ นิปุนะ ได้แต่งบทซอในทำนองเพลงอื่อ โดยให้ชื่อว่า “เพลงสวนหอมและสวนกะหล่ำ” ขอยกมาเป็นตัวอย่างดังนี้

“ค่อยฟัง ยังก่อนเต๊อะนาย ข้าจักบรรยาย เป็นอย่าง
อันเรื่องสวนหอม และสวนกะหล่ำ มันมีกู้บ้าน กู้จอง
ตังบ้านฝาย ทับไร่ เปิ้นก็เขือกกั๋น จ้าดหลาย
ปอบ่มีตี้เลี้ยงงัว เลี้ยงควาย โต้งนาปอบ่าว่าง บ่เปล่า
เขาจ้วยกั๋นตึงยิง ตึงจาย บ่ว่าคนหนุ่ม คนเฒ่า
เขาเขือกกั๋นหลับดึก ลุกเจ๊า เสียกู้บ้าน กู้จอง
เพราะเขาจะได้เงิน มากมาก บางคนปอเอาแขนมาหนุน ต๋างหมอน
ถ้าลุกจาก ตี้นอน ก็เป๊อะโบโด ออกโต้ง
ปอถึงแปดโมง เก้าโมง ลูกเมียเขาเอาเข้า ไปส่ง
เข้าตอนเข้างาน กิ๋นยังก๋างโต้ง ยังบ้านกิ๋นก่า เข้าแลง
ธรรมดาเปิ้นยะนา ปลูกเข้า เขาเอาไปปลูกเต้า ปลูกแต๋ง
เพราะเขาคิดถึงใบเขียว ใบแดง เข้าสารก็แปง เสี้ยงอย่าง
กระสอบหนึ่งตกอยู่ ปันป๋าย มันตึงบ่ยอม ลงต่ำ
เสียทีเขาขาย กะหล่ำ กิโลห้าสิบ สตางค์
บ่ขายก็รอตึง บ่ได้ เพราะบ่มีสังกิ๋น สังสรรค์
เข้าไปผ่อตี้ไว้ เข้าสาร ก็เหลือแต่ปี๊บ เปล่าเปล่า
ออกไปกล๋างโต้ง กล๋างนา ก็หันแต่ป่ายา กับป่าถั่วเน่า
คนบ่าเดี่ยวบ่ค่อย ปลูกเข้า ปลูกก้าหอมแดงหอมขาว ตึงมวล
พอถึงเดือนสาม เดือนสี่ เปิ้นได้หาบเข้าใส่เล้า ใส่หลอง
ข้าไปหันบ้านปู่แก้ว ย่าฟอง มีหลองบ่มี เข้าใส่
อำเภอแม่แจ่มมันมีหลาย ตำบล เขาก็นิยมปลูกหอม ผับค่วย
เขาเอานาปลูกเข้าคนไฮ่ สองไฮ่ มอกได้กิ๋นไป พลางพลาง
ถ้าเขาขายหอมเอาเงินไป ซื้อเข้า ผดแผวเมืองป๊าว เมืองฝาง
จ๋นได้เสี้ยงค่ารถ ค่าราง ก็ปิ๊กขึ้น ป๋างเปล่า
บางคนบ่ยอม คืนหลัง ผดแผวแม่ขะจานยังแผวเวียง ป่าเป้า
ป๊กเอาเงินไปเซาะ ซื้อเข้า ผดแผวแม่สาย แม่จัน
เซาะซื้อไหนก็บ่ได้ หนอเฮา ผดแผวพะเยาลายบ่ เป็นก๋าร
บ่ได้เข้าเปลือกว่าจะซื้อ เข้าสาร เสียหมู่แม่มานบ่ได้ กิ๋นแกลบ
ผ่อเขาล่นโตย สมัย เอาหลังออกไป ตากแดด
บางคนฮ้อนหัวปอ จะแตก แข่งกั๋นตึงจาย ตึงญิง
ผ่อเขาทำงาน เหื่อออก ผ่อหลังเหลื้อมเหมือนหลัง งูสิง
ผ่อเขาแข่งกั๋น บกดิน ขี้ก็จ๋นปอ บ่นั่ง
บางคนก็บกบางคน ก็ไถ ข้าไปหันเขายะสวน กะหล่ำ
ยะมาหน้าเป็นฟ้าว เป็นฟั่ง แข่งกั๋นตึงยาง ตึงไต
ถ้าบกสวนกะหล่ำ เขาแล้ว เขาก็เอากั๋นไปขึ้น แปลงหอม
บางคนจ๋นปอด้อง ปอผอม ก็เหลือแต่หนัง ห่อดูก…”
ฯลฯ

ดอยด้วนเป็นดอยที่ทอดยาวมาจากบ้านผานัง มาด้วนหรือมาสุดที่บ้านห้วยไห – ไหล่หิน ลงไปยังวัดป่าแดด เป็นพื้นที่ที่เชื่อว่ามียาอยู่มาก ต้นไม้ต้นตอกมีฤทธิ์ทางยาแทบทั้งสิ้น โดยเฉพาะ “จี๋ดอยด้วน” และ “เก้าข้า”

จี๋ดอยด้วน เป็นพืชสมุนไพรลำต้นไม่สูง ใบแข็งขนาดเท่าฝ่ามือสีเขียว มียางสีขาว ส่วนต้นเก้าข้า นั้นเป็นไม้ยืนต้น เวลาท้องเสียก็จะไปถากเอาเปลือกของต้นเก้าข้ามาต้มกิน ก็จะหาย ส่วนสมุนไพรอื่นๆที่ดอยด้วนแห่งนี้ ที่มีก็เช่น เฒ่านั่งคุ่ม, ขี้เปี้ยจ้างฟ้อน, หัวบ่าเหน้ว เป็นต้น ซึ่งการไปขอสมุนไพร ก็จะต้องนำควักหรือกระทงไปขอจากดอยด้วนนี้ หรือให้แม่หม้ายไปเก็บยา ซึ่งจะเก็บต้นไม้ใบหญ้าอะไรก็ได้ ซึ่งทุกชนิดเป็นยาทั้งหมด ไปต้มให้เด็กที่ไม่สบาย

ที่มาของจี๋ดอยด้วน เล่ากันมาว่า ท้าวปรัมเหียร ไปเล่นชู้กับเมียของพระอินทร์ และพระอินทร์ก็ยิงศรต้องถูกพระญาปรัมเหียร พระญาปรัมเหียรก็ใช้ให้ “หอระมาน” ไปเอายา “จี๋ดอยด้วน” และ “เก้าข้า” ที่ดอยด้วนเมืองหยองห้วย ซึ่งหอระมานไปหาแล้วเรียกอย่างไรก็ไม่เห็นตัว ได้ยินแต่เสียง เลยใช้หางพันดอยทั้งหมด ยกมาไว้ที่แม่แจ่ม จึงกลายเป็นดอยด้วนที่เห็นในทุกวันนี้ (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

ดอยอินทนนท์ หรือดอยอ่างกาหลวง เล่ากันมาว่าที่หนองน้ำบนดอยนี้ มีพระญานาคอาศัยอยู่ ในช่วงก่อนฝนตกหัวปี มักจะได้ยินเสียงคล้ายกับเสียงฟ้าร้อง ดังสะเทือนเลื่อนลั่น ชาวบ้านเรียกว่า “ดอยคราง” อันเป็นเสียงการเสียดสีของตัวพระญานาคกับดอยนั่นเอง ปกติจะได้ยินทุกปี ปีละ 3 ถึง 4 ครั้ง เสียงนี้ดังไปถึงฝั่งตะวันตกน้ำคงหรือสาละวิน คนแม่แจ่มที่ไปรับจ้างทำงานที่ย่างกุ้งก็ดี เมาะละแหม่งก็ดี ก็จะได้ยินเสียงนี้ด้วย

ตั้งแต่มีถนนขึ้นสู่ดอยอินทนนท์ ก็ไม่ได้ยินเสียงดอยอินทนนท์ครางอีกเลย ว่ากันว่า พระญานาคได้หนีจากหนองน้ำไปแล้ว (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

ดอยอินทนนท์ หรือดอยอ่างกาหลวง เล่ากันมาว่าที่หนองน้ำบนดอยนี้ มีพระญานาคอาศัยอยู่ ในช่วงก่อนฝนตกหัวปี มักจะได้ยินเสียงคล้ายกับเสียงฟ้าร้อง ดังสะเทือนเลื่อนลั่น ชาวบ้านเรียกว่า “ดอยคราง” อันเป็นเสียงการเสียดสีของตัวพระญานาคกับดอยนั่นเอง ปกติจะได้ยินทุกปี ปีละ 3 ถึง 4 ครั้ง เสียงนี้ดังไปถึงฝั่งตะวันตกน้ำคงหรือสาละวิน คนแม่แจ่มที่ไปรับจ้างทำงานที่ย่างกุ้งก็ดี เมาะละแหม่งก็ดี ก็จะได้ยินเสียงนี้ด้วย

ตั้งแต่มีถนนขึ้นสู่ดอยอินทนนท์ ก็ไม่ได้ยินเสียงดอยอินทนนท์ครางอีกเลย ว่ากันว่า พระญานาคได้หนีจากหนองน้ำไปแล้ว (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

ดอยหลวงในที่นี้ หมายถึงดอยหลวงอินทนนท์ เรื่องเล่าผีดอยหลวงมีหลายเรื่อง ลักษณะผีดอยหลวงนี้มีลักษณะรูปร่างคล้ายคน และมีจะมาขอเกลือจากพ่อค้าวัวต่างอยู่เนืองๆ และบางครั้งก็ออกมาในรูปขบวนวัวต่าง ปลอมอยู่กับคน มีอยู่ครั้งหนึ่ง ที่อีกคาราวาน มายืมหม้อทองเหลืองที่มีก้อนแหลม ไปต้มข้าว (บ้างก็ว่าเป็นหม้อนึ่ง) เมื่อจะออกเดือนทางไปถึงทางแยก ชาวแม่แจ่มจะลงไปยังแม่แจ่ม ส่วนอีกคาราวานแยกไปทางดอยหลวง เมื่อแยกกันไปแล้วนั้น พ่อค้าวัวต่างของแม่แจ่มนึกขึ้นได้ว่า อีกกลุ่มหนึ่งยังไม่ได้คืนหม้อที่ยืมไป จึงวิ่งตามไปเพื่อที่จะทวงหม้อคืน ปรากฎว่า กลุ่มที่ยืมหม้อไปนั้น กลับคือสภาพเป็นผีดิบไปแล้ว โดยบิดตาตั้งขึ้น ไม่เหมือนกับชาวบ้านทั่วไป จึงรู้ได้ว่า นั่นเป็นผีดอยหลวง (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560 และ พ่ออิ่นคำ นิปุนะ, 2560)

ผีดอยหลวง มักมาขโมยของชาวแม่แจ่มอยู่เสมอ ครั้งหนึ่งมาขโมยวัวของชาวบ้านห้วยริน ไปถึง 20 ตัว ซึ่งวัวเหล่านั้นได้แขวนฮอกหรือกระดึงเหล็กเอาไว้ เมื่อชาวบ้านตามไป ก็เห็นรอยน้ำขุ่นของวัวที่เพิ่งผ่านไป รวมถึงได้ยินเสียงกระดึง อยู่ไม่ไกล แต่มองไม่เห็นวัวทั้งฝูง นอกจากว่าจะมาขโมยวัวแล้ว มักจะมาขโมยข้าวที่อยู่ในนาด้วย และจะรู้ได้ก็ต่อเมื่อเอาข้าวมาใส่ยุ้งแล้ว ปีไหนที่ได้ข้าวน้อยกว่าทุกปี แสดงว่าปีนั้น ผีดอยหลวงมาขโมยเอาไป และมักจะประมาณ 3 ปีไหน จะมาขโมยเสียทีหนึ่ง ซึ่งการที่ผีดอยหลวงมาขโมยเอานี้ มีที่นั่งม้าขี่ หรือร่างทรงมาบอกว่า “ตู๋มาเอาเข้า” ซึ่งก็หมายถึงผีดอยหลวง และผีดอยหลวงมีหอผีอยู่บริเวณวัดเหล่าป่าตาล บ้านแม่ปาน ซึ่งเป็นหมู่บ้านที่อยู่ใกล้ดอยหลวง (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

นอกจากนี้สมัยก่อน การที่จะนุ่งซิ่นกะเหรี่ยงสีแดง เสื้อสีดางไปดอยหลวง ไม่ได้โดยเด็ดขาด หาไม่จะไม่สบาย อย่างมากถึงตาย ถ้าหากไม่ตายก็ป่วยหนัก การแก้ไข ก็จะต้องเอาวัว ที่ “กีบเผิ้งหางไหม” คือวัวที่มีกีบเท้าและขนหางมีสีเหลืองไปเลี้ยง 1 ตัว ถึงจะหาย (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

พระเจ้าบอกเสือว่า ให้ไปบอกพวกเดียวกันเองว่า ปีไหน ให้เกิดลูก 9 ตัว เสือก็ท่องคำที่พระเจ้าบอกมาตามทาง เรื่องนี้ร้อนถึงพระอินทร์ พระอินทร์คิดว่า หากเสือเกิดลูก ปีละ 9 ตัวดังนั้น ผู้คนและสัตว์ทั้งหลายจะถึงคราวฉิบหายแน่ จึงใช้ให้เทวดา แปลงกายเป็นนกขุ้ม ทำรังอยู่ริมทาง เมื่อเสือท่องคำที่พระเจ้าบอก ฮึมฮัมมาตามทาง นกขุ้มที่ทำรังนั้นก็กระพือปีกบินขึ้นผ่านหน้าเสือ เสือตกใจ จึงจำคำที่พระเจ้าบอกมาผิด จาก ปีไหนให้มี 9 ลูก ก็กลายเป็น 9 ปีใหน ให้มีลูก 1 ตัว และเสือก็มีลูกยากด้วยเหตุฉะนี้ (สัมภาษณ์ แม่อุ๊ยสวน ริจ่าม, 2560)

ซอ เป็นวรรณกรรมแบบมุขปาฐะ โดยทั่วไปมักจะเป็นการโต้ตอบกันด้วยปฏิภาณระหว่างช่างซอชายและช่างซอหญิง อำเภอแม่แจ่ม เป็นอำเภอที่ผู้คนนิยมฟังซอกันอย่างมาก จะพบเห็นว่า ในงานเฉลิมฉลองต่างๆ มักจะมีการว่าจ้างช่างซอมาซอให้ความบันเทิงอยู่ตลอดเวลา บางวัดนิยมสร้างผามซอ หรือเวทีซอแบบถาวรไว้กับวัด การการฟังซอของชาวแม่แจ่ม เป็นการฟังแบบตั้งใจ เข้าใจถึงถ้อยคำและจังหวะ ว่ากันว่า ช่างซอคนไหนซอผิด หรือช่างปี่คนไหนเป่าปี่ผิด ชาวบ้านแม่แจ่มจะรู้ได้โดยทันที

จากการรับฟังซออย่างตั้งใจนี้ ทำให้ชาวแม่แจ่มบางท่านสามารถแต่งบทซอได้ อย่างเช่น ซอ 4 บาท, ซอเพลงสวนหอมและสวนกะหล่ำ ดังที่กล่าวมาข้างต้นนั้น นอกจากนี้ยังมีช่างซอรับจ้าง ที่ลงผามหรือเลิกซอไปแล้วก็มี เช่น แม่ผัน บ้านเหล่าป่าก่อ เป็นต้น ปัจจุบัน ช่างซอรับจ้างตามงาม ที่มาจากแม่แจ่ม ก็มีอยู่ 3 คนด้วยกัน คือ “อ้อมจันทร์ แม่แจ่ม” หรือชื่อจริง คือ นางอวิกา แก้วเมืองมา , “คำหน้อย แม่แจ่ม” หรือชื่อจริงคือ นางธารทิพย์ บุญเทียม และแก้วลี แม่แจ่ม หรือชื่อจริงคือ เกวลี มังกาละ

นอกจากการซอจะใช้ในการให้ความบันเทิงในงานเฉลิมฉลองต่างๆ แล้ว ซอ ยังใช้ในพิธีกรรมด้วย โดยเฉพาะการเลี้ยงผีเมือง ซึ่งในการเชิญเจ้าหลวงมานั้น จะต้องมีการซอเชิญ ในแต่ละหอ จะมีคนที่ทำหน้าที่เป็นช่างปี่ และช่างซอ ประจำหอเจ้าหลวงนั้นๆ ด้วยเสมอ โดยการซอในงานพ่อเจ้าหลวงนั้น ช่างซอจะเริ่มตั้งแต่ ตั้งเชียงใหม่ กลายเชียงแสน จะปุ และปิดท้ายด้วยทำนอง ละม้าย อันเป็นทำนองหลักในการเชิญ (สัมภาษณ์นายก้อนแก้ว ทะบุญ, 2560)

ช่างซอประจำหอเจ้าหลวง คนปัจจุบัน คือ พ่อนวล แสนปัญญา ซึ่งตัวพ่อนวลเองนั้นไม่ใช่คนแม่แจ่มแต่เป็นจอมทอง และได้เป็นลูกศิษย์พ่อแก้วตาไหล และเริ่มซอตั้งแต่ปี 2512 เป็นต้นมา ไปซอรับจ้างที่ต่างๆ สุดท้ายก็ได้มาเป็นเขยที่บ้านยางหลวง จากนั้นก็ได้รับเลือกให้เป็นช่างซอประจำหอเจ้าหลวงม่วงก๋อน ในการซอเชิญพ่อเจ้าหลวง โดยร่วมกับ พ่อปั๋น สุภาใจ เป็นช่างซึง และพ่อเหมย มังกาละ เป็นช่างปี่

พ่อนวลเมื่อเป็นช่างซอพ่อเจ้าหลวงแล้ว ทำให้การซอนั่งผามน้อยลงไป ด้วยข้อกำหนดในการเป็นช่างซอของพ่อเจ้าหลวงนั้นมาก แต่ด้วยบางครั้งจำเป็นต้อง ซอ หาเลี้ยงชีพ จึงต้องทำการขออนุญาตจากพ่อเจ้าหลวง แต่ก็จะซอแบบในศีลในธรรมได้เท่านั้น ไม่สามารถออกซอบู๊ได้ (สัมภาษณ์นายนวล แสนปัญญา, 2560)